11. Nadir Şah ve Kaçarlar
1736 yılında bir diğer Türk kökenli kişi olan Nadir Şah, Safevi Hanedanlığına son verir. 1747 yılına kadar Pers ülkesini yönetir. Topraklarını genişletir.
O “perslerin Napolyonu” olarak ün yapmıştır. Afganistan’ı fetheder. Hindistan’a girip Yeni Delhi’ye kadar gider.
1739 Yeni Delhi saldırısında 30.000 kişi ölür. (Marriott 2014: 132)
Kaçar Hanedanı, İran tarihindeki son Türk hanedandır. Bu tarihten sonra Türkler bir daha İran’da devlet denetimini ele geçirememişlerdir.
Yeni hükümdar 1794'te Tahran’ı başkent yapar. Ruslar saldırırlar, İngilizler saldırırlar ancak İran, egemenliğini korumayı becerir ve çevresindeki diğer ülkelerin tersine asla sömürgeleştirilemez.
.jpg)
İran Sarayı havuz ve bahçesi
12. Kaçar Hanedanı’ndan Şah Hanedanı’na: Petrolün Keşfi, Emperyalistlerin İştahı
İran’da 1908’de petrol bulununca değeri artar. Emperyalist güçler İran üzerinde hesap yapmaya başlar. Amaçları İran petrol pastasından en büyük dilimi almaktır. İçerde sanayi burjuvazisi oluşur.
İngilizler için çalışmaya başlayan Rıza Şah Pehlevi 1923’te başbakan, 1925’te İran Şahı olur. Rıza Şah Pehlevi:
" İngilizlerin himayesi altında İran’daki birçok sosyalist, nasyonalist ve etnik hareketi bastırmayı başardı.
Kısa sürede Azerbaycan, Arabistan (Huzistan) ve Luristan gibi büyük bölgelerin yarı özerk konumunu ortadan kaldırarak tüm yetkileri Tahran’da merkezileştirdi. Aynı zamanda Farsça olmayan dillerin kullanımını da yasakladı ve bu yasakları kendi aşırı nasyonalist ideolojisi doğrultusunda tüm ülkede uygulamaya başladı… " (Vikipedi…)
Rıza Şah, Rusya ve İngiltere arasında bir denge politikası yürütmeye başlar. Ancak davranışları İngiltere’yi kızdırır. Onu indirip yerine oğlu Rıza Pehlevi’yi geçirirler.
İran; İngiltere, ABD ve Rusya’nın çıkar mücadelesine sahne olur. Üç devlet ülkenin petrolünü paylaşmak istemektedirler. Muhalefet ve Rıza Pehlevi ise petrolün ulusallaştırılmasını istemektedir. Pazarlıklar sonucunda İran petrollerinin işletilmesi için, %50 hakkı İran’da olmak üzere çok uluslu bir konsorsiyum oluşturulur.
.jpg)
Rindane Şair Ömer Hayyam'ın mezarı
13. Şah Hanedanı’ndan Humeyni’ye
1973 yılında çıkarılan yasayla petrol tamamen millileştirilir.
İran petrol gelirlerinin yardımıyla güçlü bir ordu kurar. Ancak halk fakir kalır. 1979 yılında İran-Irak savaşı başlar. Bu savaş pusuda bekleyen Humeyni’nin işini kolaylaştırır. Ülkedeki komünist partisi bile Humeyni taraftarlarının yanında yer alır.
.jpg)
Antik Persepolis şehrinden bir görünüş
Ulemanın kurduğu ittifak, mutsuz yoksul kitlelerin öfkesiyle birleşir. İç savaş çıkar. Çok insan ölür. 1979 Devrimi’nin manevi önderi din adamı Ayetullah Humeyni’dir. Tutuklanır, 18 ay hapiste yatırılır. Humeyni ABD’yi eleştirir. Şah, askerlerin yönlendirmesiyle Humeyni’yi sürgüne yollar. Humeyni sürgüne gittiği Fransa’da da Şah’ı eleştirmeye devam eder.
Ocak 1978’de Şah karşıtı ilk büyük halk gösterileri başlar. Grevler ve gösteriler ülkeyi ve ekonomiyi felç eder. Şah Şubat 1979’da ülkeden kaçar. Humeyni geri döner. 1 Nisan 1979’da İran resmen İslami Cumhuriyet olur. Aralık 1979’da ülke teokratik bir anayasayı ve Humeyni’nin ülkenin dini lideri olmasını onaylar.
Humeyni'nin sağ kolu olan Ayetullah Montazeri 2000 yılında yayınladığı “Hatıralar” adlı kitabında, “1988 yılında 30,000 siyasi tutuklunun Humeyninin emriyle idam edildiği”ni yazar.
.jpg)
Meşhed ilinde şehir merkezindeki şehir kalesi